Psikoloji alanında etik

PSİKOLOJİ ALANINDAKİ BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA VE YAYINLARDA ETİK

Etik, bir davranışı ahlaklı kılan iyi ve kötüyle ilgilenen felsefi disiplin dalıdır. Yazılı ve daha somut kuralların kuramsal olarak nasıl tanımlanacağıyla ilgilenmekte ve evrensel tanımlarla uğraşmaktadır.

Etik “ethos” sözcüğü Eski Yunan dilinde “töre” anlamından gelir ve insan davranışlarının altında yatan değerlerin araştırılmasını konu edinmektedir.

Araştırma/bilim etiği, alanı ne olursa olsun araştırmacının, araştırmasını planlama, yürütme ve bulguları yayınlama aşamasında, kısaca araştırma sürecinin her boyutunda uyması beklenilen ve bütün bilim insanlarınca kabul edilen ahlaki ilkeler ve yükümlülüklerdir.

Amerikan Psikoloji Derneği’nin (APA) sosyal bilimler alanında belirlediği etik kodu çeşitli akademik alanları kapsayacak şekilde oluşturmuştur.

APA’da etik kodlar 10 başlık altında hazırlanmıştır:

1. Zarar vermemek

• Araştırmacı hizmet verilen kişi ve kurumlar için en yüksek yararı gözetir.
• Araştırmacı, danışan kişi ya da kurumlara, araştırma katılımcılarına, öğrencilere, süpervizyon alan kişilere ve deney hayvanlarına zarar verebilecek eylemlerden kaçınır, önceden kestirilebilir bir zarar varsa, bunu en aza indirmek için çalışır.
• Araştırmacı, hizmet verdiği kişi ve/veya kurumun bağlılığını ve güvenini kötüye kullanacak biçimde gücünü ve statüsünü kullanmaz.

2. Güvenlilik ve gizlilik

• Araştırmacı, araştırmadan elde ettiği bilgileri amacına uygun bir şekilde kullanır.
• Araştırmacı, danışanlara gizlilik ve güvenlilik konusunda gerekli bilgileri çalışmanın başında verir.
• Araştırmacı, araştırmaya katılan kişilerin izni alındıktan sonra sonuçlar üçüncü kişilerle paylaşılır.

3. Kurumsal onay

• Eğer araştırma için kurumsal bir onay gerekiyorsa araştırmacı, araştırması hakkında gerekli tüm belgeleri etik kurulunun onayına sunar.
• Araştırmacı, naylanmış araştırma protokolüne göre araştırmayı yapar.

4. Yeterlilik

• Araştırmacılar sadece yeterli/yetkin oldukları alanda araştırma yapar.
• Araştırmacılar. elde ettikleri yetkinliği korumak amacıyla aldıkları yasal eğitimin yanısıra alandaki gelişmeleri takip eder, meslektaşları ile iletişimde olarak kendi gelişimlerine katkı sağlar.

5. Kayıt tutma

• Araştırmacı, tuttukları kayıtları güvenli bir şekilde saklar.
• Araştırmacı, kayıtların tutulmasında, transferinde, yeniden kullanılmasında gizlilik ilkesini hassasiyetle uygular.

6. Bilgilendirilmiş onam formu

• Bireyin dışarıdan herhangi bir zorlama olmaksızın kendi özgür seçimine dayanarak belirli bir müdahalenin kendisine yapılmasını kabul (veya ret) etmesidir.
• Bilgilendirilmiş onam anlık bir olay değildir; aksine araştırmacı-katılımcı ilişkisinde kendine özgü öğeleri olan özel bir iletişim sürecidir.
• Araştırmacı, bireyin özerkliğine saygı ilkesine uygun dayanır.

7. Bilgilendirilmiş onam formu ile uyumlu davranmak

• Bilgilendirilmiş onam süreci katılımcının özerkliğine saygı göstermeyi ve özerkliği yükseltmeyi amaçlar.
• Araştırmacı, katılımcıların bilgilendirilmiş onamını alırken; katılımcılara (a) araştırmanın amacı, öngörülen süre ve yapılacak işlemleri, (b) başladıktan sonra vazgeçme hakları, (c) vazgeçmenin olası sonuçları, (d) potansiyel riskler, rahatsızlık ya da olumsuz etkiler gibi kendilerini etkileyebilecek olası etmenler, (e) gelecekteki araştırma yararları, (f) gizlilik sınırları, (g) katılım için teşvikler, (h) araştırma ve araştırmaya katılanların haklarıyla ilgili soruları için kiminle görüşebilecekleri hakkında bilgi verir. Olası katılımcılara soru sorma olanağı sağlar.

8. Araştırma katılımı için uygun teşvik kullanmak

• Araştırmacı, araştırmaya katılım için aşırı ya da uygunsuz ekonomik ya da başka teşvikler sağlamaktan (özellikle bu teşvikler katılımı zorunlu hale getirecek gibiyse) kaçınır.
• Araştırmacı, mesleki hizmeti araştırma için teşvik olarak kullandığında, hizmetin özellikleri kadar risklerini, zorunluluklarını ve sınırlarını da açıklar.

9. Araştırmada yanıltma

• Yanıltma teknikleri sadece çalışmanın bilimsel, eğitimsel ya da uygulama değerleri açısından işlevsel olduğu durumlarda kurumsal onay alınarak kullanılır.
• Araştırmacı, araştırmasının fiziksel acı ya da ciddi duygusal strese neden olacağını öngördüğü durumlarda katılımcıları bu konuda yanıltmaz.
• Araştırmacı, deneyin düzenlenmesi ve yürütülmesi için gerekli olan herhangi bir yanıltmayı katılanlara olabildiğince erken açıklar. Çoğunlukla katılımın sonunda yapılması yeğlenir ve katılımcıların isterlerse verilerini geri almalarına izin verilir.

10. Özetleme

• Araştırmacı, katılımcılara araştırmanın özellikleri ve sonuçları ile ilgili uygun bilgileri elde etmeleri için olanak sunar ve katılımcılar açısından herhangi bir yanlış anlamayı gidermek için olanaklıysa araştırmanın sonunda onları bilgilendirir.
• Araştırmacı, araştırma yöntemlerinin katılımcıya zarar verdiğinin farkına varınca bu zararı en aza indirmek için gerekeni yapar.

Kaynakça

• Dağ. İ. ABD’de Psikologların Çalışmalarında Etik Sorun Yaşanmış Vaka Örnekleri Türk Psikoloji Bülteni, Aralık 2007, Yıl: 13, Sayı: 41, s. 33
• Reseach Methods for the Behavioral Science, p 107-108
• Türk Psikologlar Derneği, Etik Yönetmeliği http://www.psikolog.org.tr/turkey-code-tr.pdf