Ahlak gelişimi ve tramvay ikilemi

AHLAK GELİŞİMİ ve TRAMVAY İKİLEMİ

Ahlak, birçok disiplin tarafından farklı şekilde tanımlanmaktadır. Gelişim Psikolojisi alanından bakıldığında ahlakın doğruyu yanlıştan ayırmak, bu ayrıma göre davranış belirlemek, onur, utanç, ve suçluluk duyma yeteneği olarak tanımlandığı görülmektedir.

Etik, bir davranışı ahlaklı kılan iyi ve kötüyle ilgilenen felsefi disiplin dalıdır. Yazılı ve daha somut kuralların kuramsal olarak nasıl tanımlanacağıyla ilgilenmekte ve evrensel tanımlarla uğraşmaktadır.

Sadece ahlaki yargılarımızı değil onlara nasıl ulaştığımız da önemlidir. İnsanların inanç ve gerekçeleri arasında bir uçurum olduğunu Philippa Foot (1920-2010)“tramvay ikilemi” ile ortaya koymuştur. Buna göre katılımcılara şu iki olay anlatılır:

“Dışarıda güzel bir hava var. Tramvay hattına yakın bir yerde yürüyorsunuz. Tramvayın sesini duyunca raylardan uzaklaştınız. Ancak bir sorun var, tramvay kontroldan çıkmış ve içindeki 5 kişi çığlıklar atıyor. Tam o anda ileride bir makas ayrımı olduğunu gördünüz. Makası kontrol eden kol da hemen yanınızda. Tramvayın yolunu değiştirerek üzerinde kum yığını olan raya yöneltebilir ve beş kişinin hayatını kurtarabilirsiniz. Tek sorun kum yığının hemen önünde oturan ve her şeyden habersiz olan bir adam. Adamı uyarmak için yeterli zaman da yok. Kolu çekip tramvayın yolunu değiştirdiğinizde 5 kişinin hayatını kurtaracak ama bunun karşılığında bir kişi ölecek. Ne yapardınız? ”

Bir diğer ikilem de şu şekildedir:

“Yine raylara yakın yürüyorsunuz ve kontrolden çıkmış bir tramvay görüyorsunuz. Bu sefer bir yan yol söz konusu değil. Tramvayı sadece oldukça ağır bir nesne durdurabilir. Etrafınıza bakıyorsunuz ve oldukça şişman bir adam görüyorsunuz. Üstelik bu adam raylara çok yakın. Adamı raylara iterek hızla giden tramvayı durdurabilir ve 5 kişinin hayatını kurtarabilirsiniz. Tabii ki bu durumda şişman adam ölecek. Ne yapardınız?”

Tramvay ikilemi, bir ahlak paradoksu olarak Foot tarafından 1967 yılında ortaya atılmıştır. Her ikisinde de sonuç aynı olmasına rağmen 200.000 katılımcının (Burada bahsedilen 200.000 katılımcı bira parasına sorulara cevap veren üniversite öğrencileri değil, çeşitli kültür ve ülkelerden olan insanlardır) çoğu birinci durumda makası kullanırım derken ikinci durumda şişman adamı raylara itmeyi kabul etmedi ve nedenini de tam olarak açıklayamadılar ( Pinker, 2008)

Joshua Greene MRI (Magnetic Resonance Imaging) kullanarak katılımcıların bu iki olayın sonucunu yorumladıkları sırada beyinde oluşan değişimleri gözlemlemiştir. Şişman adamın raylara atılması ihtimali düşünülürken beyinde frontal lob’un orta kısımları (başkalarıyla ilgili olan duygularımızın bulunduğu kısım), dorsolateral preftontal korteks (zihinsel hesapların yapıldığı kısım) ve anterior cingulate kortekste hareketlenme görülmüştür. Makası değiştirmede ise sadece beynin mantıksal hesaplamalar ve çözümler yapan kısmında hareketlenme olduğunu kaydetmiştir. Greene, farkında olunmayan beyin etkinliklerinin ahlaki yargıları yönlendirdiğini bu çalışmasıyla ortaya koymuş ve birçok başka çalışma ile aldığı sonuç desteklenmiştir. ( Pinker, 2008)

Shelly Kagan(1989) ise “Ahlak’ın Sınırları” adlı kitabında tramvay ikilemini şu şekilde açıklamıştır: Kol çekilmesinin doğrudan amacı adamı öldürmek değildir. İkinci olayda ise doğrudan adam raylara itilerek ölmesine neden olunmaktadır.

Birçok çağdaş araştırmacı ahlaki olgunluğun etik prensiplerin içselleştirilmesiyle oluştuğunu savunur. Eğer kişi etrafında kimse yokken yasaklanmış bir davranışı yapıyorsa ahlaki açıdan olgunlaşmamış, dışsal ahlak yönelimine sahip demektir.

Gelişim Psikologları ahlak kavramını açıklarken aynı üç temel bileşeni merkeze koymuşlardır:

1. Duygusal Bileşen
2. Bilişsel Bileşen
3. Davranışsal Bileşen

Not: Bir sonraki hafta ahlak gelişimini açıklayan görüşler (Psikanalist, Bilişsel ve Sosyal Öğrenme yaklaşımları ) örneklerle ve karşılaştırmalı şekilde yazılacaktır.

KAYNAKÇA
http://en.wikipedia.org/wiki/Trolley_problem
Pinker, S.(January 13, 2008). The Moral İnstinct. The New York Times (http://www.nytimes.com/2008/01/13/magazine/13Psychology-t.html)