Benimle Oynar mısın? -II-

BENİMLE OYNAR MISIN?

ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLARDA OYUNUN PLANLANMASI VE AİLE – ÖĞRETMEN EĞİTİMİ

Bir önceki yazımda özel eğitime gereksinim duyan çocuklarda oyunun öneminden bahsetmiştim. Bu yazımda ise engel türüne oyunun planlanması, oyun çevresinin hazırlanması ve aile ile öğretmenlerin eğitiminden bahsetmek istiyorum. Gerek özel eğitim kurumlarında çalışan, gerekse okulunda kaynaştırma öğrencisi bulunan Psikolojik Danışmanlar bu konuda çalışarak özel eğitime muhtaç çocukların gelişimine büyük katkı sağlayabilirler.

Planlanmış ve zenginleştirilmiş bir ortamda oynanan oyun engelli çocukların dikkatini arttırır; enerjisini kontrol etmesinde yardımcı olur; özbakım becerilerini, kurallara uymayı, sorumluluk almayı, paylaşmayı daha kolay öğrenir, öğrendiklerini pekiştirir; el – göz koordinasyonu, küçük kas – el becerileri, problem çözme becerileri gelişir; dil gelişimine ve çocuğun özgüven kazanmasına olumlu etkiler sağlar.

Unutulmamalıdır ki zihinsel ve bedensel engelli çocuklar oyuna başlayabilmede, sürdürebilmede ve tekrar oyun oynama isteği duymada her zaman desteğe ve yönlendirmeye ihtiyaç duyarlar. Öncelikle oyun ortamının çocuğun engeline göre kolaylıkla tek başına oyun oynayabileceği ya da akranlarıyla oyuna katılabileceği fiziksel özelliklere sahip olması sağlanmalıdır. Daha sonra hem engelli çocuk için gereken uyaranlarla hem de diğer çocuklarla birlikte oyun kurmaya ve sürdürmeye katkı sağlayacak çeşitli oyuncak ve araç gereçlerle zenginleştirilmiş bir ortam sağlanmalıdır.

Burada küçük bir parantez açmak isterim. Maalesef akran zorbalığı en çok kaynaştırma öğrencilerine yöneldiği için bahsettiğim zenginleştirilmiş ortamlarda öğretmen kontrolünde planlanmış oyunlar oynayan çocuk gruplarında akran zorbalığının azaldığı gözlenmiştir.

Oyun planı yapılırken ilk olarak oyunun amacı belirlenmelidir. Çocuğun engeline, bireysel ve toplumsal ihtiyaçlarına, gerektiğinde kaynaştırma sınıfındaki diğer öğrencilerin özel eğitime muhtaç çocukla ilgili yaşadıkları sorunlara yönelik belirlenen amaç çerçevesinde oyun etkinliği seçilmelidir. Daha sonra oyun yeri, kullanılacak oyuncaklar, araç gereç ve oyunun süresi belirlenmelidir. Tüm bu plan yapılırken aşamalar arasında mutlaka tutarlılık sağlanmalıdır.

Oyun planında tutarlılığı sağlayabilmek çocukların gelişim düzeylerini bilmek; destekleyici ve zenginleştirilmiş oyun ve öğrenme ortamı hazırlayabilme becerisine sahip olmak; farklı, ilgi çekici ve çocukların düzeylerine uygun çok sayıda oyun bilmek; oyuncakları ve diğer materyalleri çok iyi tanımak, kullanabilmek ve gerektiğinde oyuncak hazırlayabilmekten geçer. Çocukların başarılı oldukları her durumda bunu hissetmelerini sağlamak ve aileyle paylaşabilmek de öğretmenin taşıması gereken becerilerdendir.

Okullarda ve özel eğitim kurumlarında olduğu kadar profesyonel ortam sağlanamasa da ailelerin evlerinde ve çevrelerinde gerekli oyun ortamını kurmaları, çocuklarıyla planlı oyunlar oynamaları gereklidir. Çocuğun öğretmeni ve Psikolojik Danışmanlar gerek kurumda gerekse ev ziyaretlerinde aileye rehberlik sağlamalı, ihtiyaç duyulan eğitimleri vermelidirler. Böylece çocuk sürekli gelişime açık olur, eğlendiği ve mutlu olduğu ortamda betyap giriş öğrenme şansına sahip olarak nispeten daha kolay yaşam şartlarında yoluna devam eder.

Şimdi kısaca engel türlerine göre çocukların oyun tercihlerinden ve kullanılabilecek oyun çeşitlerinden bahsetmek istiyorum.

Görme engelli çocuklar; akranları gibi oyuna ilgi gösterirler, ancak durumlarına özgü bazı farklılıkları vardır. Yalnız oyunu tercih eder, hayali oyunlarda daha az hayal gücü kullanabilir, bu yüzden oynamak istemezler. Fiziksel çevreyi araştırma ve kullanmayı gerektiren oyunlarda geri planda kalırlar. Bu çocuklarda hayal gücünü, dokunma ve mekan algılarını geliştirecek oyunlar ve sesli oyunlar oynanmalıdır. Şarkılı oyunlar, ritm, dans, kavram kartları, yapbozlar, mutfak oyuncakları, eğitsel oyuncaklarla oyunlar etkilidir.  Bu sayede farklı yaratıcı özellikleri ortaya çıkarılabilir.

Serbest oyun planlaması yapılmalı, öğretmen önceden  oyun, oyuncaklar, kullanılacak materyaller, oyun oynayacağı arkadaşlarıyla ilgili çocuğa bilgi vermeli, akranlarından birini çocuk için oyun arkadaşı olarak seçmelidir.

İşitme engelli çocuklar işbirliğine dayanan oyunlara ve sosyodrama oyunlarına daha az katılırlar. Nesneleri sembolik olarak kullanmada akranlarına göre geridirler. Çevresel koşullardan daha çabuk etkilenir oyuna ilgilerini ve devam etme isteklerini kaybederler. Sosyodramatik oyunlara ağırlık verilmeli, gerektiğinde öğretmen çocuğu mecbur bırakarak oyuna katılmasını ve devam etmesini sağlamalıdır.

Konuşma sorunları olan çocuklarda dil ve oyun gelişimi paralellik gösterir. Etkileşime dayalı sosyodrama oyunlarına katılımları daha kolay olmakla birlikte genellikle oyun için meraklı ve isteklidirler. Dil gelişimini destekleyecek oyunları arkadaşlarıyla birlikte grup içinde oynamaları sağlanmalıdır.

Zihinsel engelli çocuklar yetişkinler tarafından yapılandırılmış oyun ortamlarına ve materyallerine ihtiyaç duyarlar. Nesne birleştirme ve oluşturma oyunlarında pek başarı gösteremezler. Oyuncaklarla amaçsızca oynarlar. Sembolik oyunlarla pek ilgilenmezler ve anlayamazlar. Dikkat süreleri genellikle kısa olduğu için oyuna yoğunlaşmada ve devam etmede güçlük çekerler. El göz koordinasyonu yetersizdir. Tüm bunlar çocuğun akranlarından utanmasına, başarısızlık korkusu yaşamasına, kendiliğinden oyuna katılamamasına sebep olur.

Öğretmen yönlendirmelerle çocuğun akranlarıyla oynamasını, özgüven kazanmasını ve diğer çocuklar tarafından kabul göreceği oyunlar oynanmasını sağlamalıdır. Nesnel – işlevsel oyunlar, yapbozlar- bloklarla oynanan oyunlar, nesne ağırlıklı, hayali sahne içinde, tema ve hikaye içeren sembolik oyunlar, sosyodramatik oyunlar eşgüdüm ve dikkat gerektiren kurallı oyunlar zihinsel engelli çocukların gelişiminde yardımcıdır.

Otizmli çocuklar hayali oyun oynamazlar. Temsili becerilerden yoksundurlar, motivasyon yoksunluğu görülür. Nesneleri ve oyuncakları işlevsel olarak kullanmaz döndürme ve sallama hareketi ile yetinirler, grupla oyunlar oynamaktan hoşlanmazlar.

Eğitsel müdahaleler ile yönergelere yanıt vermeleri ve kısmen oyuna katılmaları sağlanabilir, taklit oyunları, sıralı oyunlar, sembolik oyunlar ve oyuncaklarla oynanan oyunlara katılımlarının sağlanması gelişimlerine olumlu katkı sağlar.

Down sendromlu çocuklarda oyunların gelişimsel sırası ve yapısı akranlarıyla benzerdir. Akranlarına göre daha fazla ve uzun süreli bakarlar. Keşfetme davranışı azdır. Yüz yüze ve oyuncak merkezli etkileşimde güçlükler yaşarlar. İhtiyaç duydukları alanlara göre oyun planlaması yapılmalıdır.

Bedensel engelli çocuklar engellerinin elverdiğince oyuna katılırlar. Engellerine uygun fiziksel ortam hazırlanmalı, rahat etmeleri sağlanmalıdır.

Hareket engeli olan bebekler çevrelerine ilgi göstermeyebilirler. Görerek, işiterek, dokunarak, tadarak oynayabileceği oyunlar tasarlanabilir. Taklit oyunları dikkati arttırarak bu bebeklerin öğrenmesini kolaylaştırır.

Dehb li çocuklar dikkatleri çok çabuk dağıldığı için grup oyunlarına pek ilgi göstermezler. İlgisini çeken oyunlara ise ( ekran oyunları ) saatlerini verebilirler. Tercih ettikleri oyun ve oyuncaklar çocuğun zeka seviyesine ve yetiştirilme tarzına göre farklılık gösterir.

Bireysel dikkat arttırıcı çalışmalara ve oyunlara ağırlık verilmeli, grup oyunlarına katılımları konusunda zorlanmamalıdırlar.

Üstün zekalı çocuklar oyunda bireyciliği ön plana çıkarırlar. Yaratıcılık ve esneklik gerektiren oyunları tercih ederler. Akranları yerine büyükleriyle oynamayı tercih ederler.

Davranış farklılığı gösterme ihtimali yüksek olduğundan oyun kurmalarına izin verilmeli, sık sık ikaz edilmemelidirler. Duygusal ihtiyaçları göz önünde bulundurularak akranlarıyla oynamaya teşvik edilmelidirler.

Özel eğitime muhtaç çocukların hepsi birbirinden çok farklı gelişim düzeylerine, hızına ve ihtiyaçlarına sahiptir. Her çocuk ve aile için bireysel planlama ve uygulama yapılması zor olsa da gerekli ve önemlidir.

Sevgiler…

Feride SEÇGİN
Psikolojik Danışman
fery83@hotmail.com