DEHB Nedir ?

DİKKAT EKSİKLİĞİ  HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU NEDİR?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkat eksikliği, aşırı hareketlilik ve dürtüsellikle (impulsivity) 7 yaşından önce başlayan nöropsikiyatrik bir bozukluktur.(Barkley 1990). Çocukta yaşına ve gelişimine göre beklenen seviyenin çok üzerinde ‘aşırı hareketlilik, yerinde duramama, kıpır kıpır olma durumu ve bununla birlikte dikkatini bazı alanlarda uzun süre bir şeylere odaklayamama, konsantre olamama ile belirgin bir durumdur.Ek olarak da dürtüsellik (tepkisellik-fevrilik) belirtileri mevcuttur.’ (Abalı 2009).“DEHB kendini kontrol edememeyle belirgin gelişimsel bir bozukluktur.Üç temel sorun içerir: Dikkat sorunu, aşırı hareketlilik ve dürtü kontrol sorunudur.”(Öztürk 2007)

İlk kez 1845 yılında Dr. Henrich Hoffman isimli bir hekim tarafından tanımlanmış olmasına rağmen yine bir hekim olan Sir George F. Stil 1902’de yeniden bu bozukluğu vurgulayana dek hak ettiği ilgiyi görememiştir. Ancak bu tarihten sonra bu bozukluğun özelliklerini,nedenlerini, seyrini, tedavilerini araştıran çalışmalar hız kazanmıştır. Günümüzde artık şu rahatlıkla söylenilebilir ki: DEHB anne-babanın yetiştirme biçimlerinin doğrudan sonucu olmayan, kalıtsal özelliklerin ağır bastığı, hakkında oldukça bilgi sahibi olduğumuz bir rahatsızlıktır. Temel belirtilerin , hiperaktivite (aşırı hareketlilik), dikkat eksikliği ve dikkat problemleri ile dürtüsellik (içtepisellik) olduğu belirtilmektedir.Bu belirtiler:

• 7 yaştan önce başlamış olmalı
• Kalıcı ve sürekli olmalı (en az 6 aydır)
• Birden fazla ortamda görülmeli ( hem ev hem okul)
• Yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayacak düzeyde olmalı.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite durumunun bütün belirtileri bu üç temel alanda toplanır.Her yaşta teşhis ve tedavisi yapılmakla birlikte daha çok çocukluk çağında belirgin olarak göze çarpar ve etraftan fark edilir. Genellikle hiperaktivite ve  dikkat problemleri bir arada bulunmakla birlikte bazen dikkat eksikliği daha ağır basmakta veya tam tersi olarak dikkat eksikliği geri planda hareketlilik ve dürtüsellik ön planda olabilir. Aşırı hareketli olan dikkat sorunu olmayan çocuklar derslerde daha başarılıdır.Dikkat sorunu olan çocuklar ise hareketlilik olmadığı için daha güç tanınır.Her iki problem bir arada ise çok kolay anlaşılabilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun Alt Tipleri

1. Dikkat eksikliğinin ön planda olduğu tip
2. Hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu tip
3. Bileşik Tip (Her ikisi de var)

EPİDEMİYOLOJİ (Sıklık ve Yaygınlık)

• Çocuklarda en sık teşhis edilen psikiyatrik bozukluktur. Çocuk Ruh Sağlığı Bölümlerine yapılan başvuruların yarısı DEHB tanısı almaktadır. (Aysev 2001,Öktem 1995). DEHB’nin görülme sıklığı bazı araştırma bulgularına göre %3-17 (Merrel veTymms 2001), bazı bulgulara göre ise %3-10 arasında değişmektedir (Anderson ve ark. 1987, Bird ve ark. 1988).
• Ülkemizde yapılan bir araştırmaya göre okul çağı çocuklarında %5 oranında tespit edilmiştir.
• Erkek çocuklarında 4-5 kat daha sık görülür.
• Kızlarda DEHB’nin daha çok dikkatsizlik ve bilişsel zorluklarla seyretmesi, ataklık ve saldırgan davranış sorunlarının daha az olması nedeniyle, gözden kaçtığı ya da önemsenmediği düşünülmektedir.
• Erkeklerin saldırganlık, ataklık ve davranış bozukluklarını daha sık göstermeleri nedeniyle ailelerin tedavi amaçlı başvuruları daha sık ve erkendir.
• Ergenlik döneminde belirtilerde azalma olmakla birlikte hastalığın tamamen ortadan kalkması nadiren görülür.

ETİYOLOJİ (DEHB NEDENLERİ)

• DEHB konusunda sebep olarak tek bir neden yoktur.Genel olarak bir çok nedenden bahsedilmekle birlikte en önemlilerinden biri genetik geçiştir.(Abalı, 2009). DEHB’nin nedenlerine ilişkin son yıllarda yapılan çalışmalar bozukluğun biyolojik temellerine odaklanmıştır
• Beyindeki nöronal gelişimin farklı olması, bazı nörotransmitterlerin (sinir hücrelerindeki ileticiler) yeterli miktarda olmaması gibi sebepler ortaya konmuştur. Beyinde mesajların iletimini sağlayan dopamin, serotonin,norepinefrin gibi maddelerle ilgili araştırmalar halen devam etmektedir.
• Diğer psikiyatrik hastalıklarda olduğu gibi biyo-psiko-sosyo-kültürel nedenlerin DEHB’nun ortaya çıkmasında rol oynadığı düşünülmektedir.

DEHB’nun ortaya çıkışını kolaylaştırdığı düşünülen çevresel faktörler:

Gebelik esnasındaki faktorler:

Alkol kullanımı, ilaç kullanımı, kötü beslenme, sigara kullanımı, kimyasal zehirler (ör: kurşun), çoğul gebelik

Doğum ve doğumdan sonraki faktorler:

Zor doğum, doğum esnasında ya da sonrasında yaşanan tıbbi sorunlar, erken doğum, düşük doğum ağırlığı, merkezi sinir sistemi infeksiyonları, demir eksikliği ve kimyasal zehirler (ör: kurşun).

DEHB İÇİN KLİNİK BULGULAR ( Belirtiler)

DSM-IV tanı ölçütlerine göre, dikkatsizlik, hiperaktivite-dürtüsellik durumlarının her biri için verilen semptomlardan altısı (ya da daha fazlası) bulunduğu durumlarda DEHB tanısından söz edilebilir. Bu belirtilerin ne zaman başladığı ve ne kadar süre devam ettiği önemlidir. DEHB olan bireyler genellikle 7 yaşından önce belirti verirler ve bu belirtiler en az 6 aydır mevcuttur. Ayrıca sorunların hangi ortamlarda olduğu da araştırılmalıdır. DEHB tanısı koymak için, sorunların en az 2 farklı ortamda ortaya çıkması, belirtilerden dolayı işlevselliğin ve sosyal durumun oldukça bozulmuş olması ve belirtilerin başka bir psikiyatrik hastalıkla daha iyi açıklanmaması gerekir.

Dikkatsizlik İçin:

1. a) çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez, okul veya iş yerinde, ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.
2. b) çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır.
3. c) doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
4. d) çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir).
5. e) çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker.
6. f) çoğu zaman sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir.
7. g) çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örneğin; oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç- gereçler)
8. h) çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.
9. i) günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır.

Hiperaktivite- Dürtüsellik İçin:

Hiperaktivite:

1. a) çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
2. b) çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar.
3. c) çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir).
4. d) çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklere katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.
5. e) çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.
6. f) çoğu zaman çok konuşur.

Dürtüsellik (İmpulsivite):

1. g) çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır.
2. h) çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
3. i) çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer.

DEHB Tanısı Nasıl Konur?

DEHB klinik bir tanıdır, profesyonel bir uzman tarafından konulması uygun olur. Klinisyenin tanı araçları aile ve çocuk ile yapılan görüşmeler, klinik gözlem, fizik ve nörolojik muayene, davranış değerlendirme ölçekleri ve bilişsel testlerdir.

Tanıyı kesinleştirmek için anne-babaya verilecek belirti tarama formları, öğretmen gözlem formu, yapılacak IQ testi , diğer nöropsikiyatrik testler yardımcı olur.Eşlik eden başka psikiyatrik hastalıkların olup olmadığı araştırılmalıdır.Eğer ek bozukluklar varsa tedavisi yapılmalıdır.Gözden kaçırılan herhangi bir durum DEHB’nin tedavisinin güçleşmesine neden olur.

DEHB Nasıl Tedavi Ediliyor?

DEHB, çocuğun işlevselliğini birçok alanda etkilediğinden tedavisi de kapsamlı olmalıdır.DEHB’a karakterize olan davranışsal, bilişsel, sosyal ve ailesel alanlardaki sorunları çözmek tedavinin ilk hedefidir. İyi bir tedavi; ilaç, psikoterapi, psiko-eğitsel destek ve psikososyal tedavileri kapsar. Psikososyal girişimler ise aile, okul ve çocuk odaklı olabilir. Aileye yönelik girişimlerde DEHB ile ilgili bilgilendirme önemlidir. Aile içindeki patolojik dinamiklerin farkındalığının sağlanmasıyla olumsuz ruhsal kısır döngünün önüne geçilir.Davranış düzenlemesi DEHB tedavisinde önemli bir yer tutar. Psikoterapiler ise standart olarak uygulanmazlar. Ancak zaman zaman tedavinin çok önemli bir parçasını oluştururlar: örneğin aile iletişiminde, ilişki biçimlerinde ciddi sorunlar varsa ve sorunlar çocuktaki bozukluğun gidişini olumsuz etkiliyorsa “aile terapisi”gerekebilir; ya da DEHB’nin yanı sıra anksiyete, depresyon, kendine güven ile ilgili sorunlar varsa bireysel psikoterapi gerekebilir.

Sonuç olarak tedavisi kolaydır ve tedavi için altın dönem okul öncesi ve okul çağının ilk yıllarıdır. DEHB tedavi edilmediği durumda çocuğun ya da gencin yapısal zorluklarından kaynaklanan davranış sorunları ve okul başarısızlıkları devam edecektir. Çevresinden olumsuz eleştiriler alma riski artacaktır.Bütün bunlar çocuğun ya da gencin ikincil sorunlar geliştirmesine yol açacaktır. Yani okul başarısızlıkları ileride iş yaşamında başarısızlıklara; arkadaş ve aile ilişkilerinde yaşadığı sorunlar da ileride sosyal ilişkilerinde hatta evlilik yaşamında sorunlar yaşamasına yol açabilecektir. Yine depresyon, davranım bozukluğu gibi ek başka psikiyatrik bozukluklar gelişmesi söz konusu olacaktır.

KAYNAKÇA

• Amerikan Psikiyatri Birliği: DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabı. Yeniden Gözden Geçirilmiş Baskı. Amerikan Psikiyatri Birliği, Washington DC, 2000’den çeviren Köroğlu E, Ankara, Hekimler Yayın Birliği, 2001.
• Öner, Pınar, Özgür Öner, and Ayla Aysev. “Dikkat Eksikliği Hiperaktive Bozukluğu.” Yayıncılık, Çevrimiçi, et al. “Dr. Pınar Öner, Dr. Özgür Öner, Dr. Ayla Aysev, Dr. Özlem Küçük, Dr. Erkan İbiş.“
• Öncü, Bedriye, and Selahattin Şenol. “Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun Etiyolojisi: Bütüncül Yaklaşım.” Klinik Psikiyatri 5 (2002): 111-119.
• Abalı, O.,Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliği, Adeda Yayıncılık, 2009.
• Hayta, M.K., Biraz Hiperaktifiz Galiba, Timaş Yayınları, 2011.
• http://www.dehbliyiz.biz.com.tr
• http://www.turkpsikiyatri.org/arsiv/adhd-brosur-anababa.pdf
• http://www.istanbulsaglik.gov.tr