Ortaöğretimde Neden Akran Danışmanlığı?

ORTAÖĞRETİMDE NEDEN AKRAN DANIŞMANLIĞI?

Giriş

      Aynı gelişim döneminde olduğumuz kişiler akranlarımızdır. Birlikte vakit geçirdiğimiz ve çoğu sosyal etkinlikte beraber olduğumuz kişiler genel olarak akranlarımızdan oluşur. Zaman içinde doldurduğumuz hatıra defterinde akranlarımızla yapılan etkinlikler büyük bir yer kaplar. Sevincimizi ve üzüntümüzü paylaştığımız kişiler çoğu zaman akranlarımızdır. Anlatmakla bitmeyen askerlik anıları, üniversite hikâyeleri ve lise yılları akranlarımızla inşa edilmiş yaşanmışlıklardan bir kaçıdır sadece.

     İnsanın gelişimsel dönemlerin her birinde akranlarının varlığı önemli bir yer tutmaktadır. İnsanın çocukluk döneminde ailenin çocuğun davranışları üzerindeki etkisi kesinlikle yadsınamaz. Ancak insanın yaşı arttıkça akranlarının davranışları üzerindeki etkisi de değişiklik göstermeye başlayacaktır. Daha çok vakit geçirdiğiniz, sosyal etkinlerde beraber olduğunuz kişiler çoğunlukla akranlarınız olacaktır. Hayattan beklentiler, yaşam içinde karşılaşılan sorunlar sizle birlikte aynı gelişim döneminde olduğunuz akranlarınız için de benzerlik gösterecektir. Yani bireyin akranıyla aynı gelişim döneminde olması münasebetiyle, ihtiyaçları ve yerine getirilmesi gereken gelişim görevleri benzerlik gösterecektir.  Bu nedenle insan yaşamının her döneminde akranlar önemli yer tutmaya devam edecektir.

      İnsanın en çok akranı ile vakit geçirmek istediği ve akran etkisinin doruk noktaya ulaştığı dönem kuşkusuz ergenlik dönemidir. Ergenlik dönemindeki bireyin davranışları üzerinde, akranlarının mühim ölçüde etkisi vardır. Özellikle bu dönemde sağlıklı sosyal ilişkiler kuramamak ciddi ruhsal sorunları beraberinde getirebilir. Yine insanın zararlı alışkanlıklar edinmesinin nedenlerinden bir tanesinin, ergenlik döneminde yaşanılan sosyal sorunlardan geldiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Sonuç olarak akranlarımız bir başka ifade ile kendimizle yakın yaşlarda olan arkadaşlarımız yaşamımızın her döneminde önemli rol oynamaktadır.

      Toplumda insanların çok büyük bir kısmı kişisel-sosyal yaşamında karşılaştığı sorunların çözümünde profesyonel yardım almamaktadır. Genellikle, dertlerinizi paylaştığınız, canınız sıkıldığında buluştuğunuz kişiler aslında akranlarımız olmuştur. İnsanların büyük bir bölümü yaşadığı sorunların çözümünde arkadaşlarından yardım istemektedir. Akranların insan yaşamındaki rolü kendini burada da göstermektedir. Akranların insan yaşamı üzerindeki gücü ve etkisini idrak eden uzmanlar bu durumun önemini açıklamaya çalışmışlardır.

      Psikolojik danışma alanındaki profesyoneller, arkadaşlar arasındaki bu doğal bağın yararlarını keşfederken aynı zamanda bu doğal yardım kaynağının kullanılmadığının da farkına varmışlardır (Varenhorst 2002, Akt. Aladağ, Tezer, 2007).

      Böylece birçok insanın yaşamı sürecinde akranlarının doğal yardım kaynağı olarak ifade edilen bu gücü psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde ‘Akran Danışmanlığı’ olarak yer almıştır.  Böylece insanın gelişim dönemi boyunca akranın etkileyici rolü yardım süreçlerine dâhil edilmiştir. Farklı yaşlarda ve rollerde akranların yardım hizmeti sunmaları sağlanmıştır.

1. Adlandırma Problemi (Kavram Kargaşası)

     Akran danışmanlığı ile ilgili ülkemizde çok az bilimsel çalışma yapılmıştır. Kaynak olarak var olan eserlerin neredeyse hepsinin yabancı dilde yazılmasından ve yardımın amacı, hedef kitlesi, akranların eğitim sonrası becerilerinin farklılık göstermesinden kaynaklı kavram kargaşası olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Peer Facilitator: Bu terimin Türkçe karşılığı, akran kolaylaştırıcıdır. Ancak birçok Türkçe kaynak bu terimi akran yardımcısı olarak çevirmiştir. Akran yardımcısı teriminin İngilizcede karşılığı, peerhelper / peerassistant olarak ifade edilir. Günümüzde ABD’de bulunan birçok üniversite gerçekleştirdiği hizmeti ifade ederken akran kolaylaştırıcı (peerfacilitator) terimini kullanmaktadır.

     AmericanUniversity, gerçekleştirdikleri programda görev alan akran kolaylaştırıcı (Peer Facilitator) öğrenciler için; “Akran Kolaylaştırıcı, öğrencilere değerlerini ve ideallerini yansıtmada ve bu hedeflere hizmet edecek ve öğrenme topluluğuna katkıda bulunacak şekilde diğer sınıf arkadaşlarıyla dinleme, iletişim kurma ve onlarla iletişim kurma he-deflerini geliştirme konusunda rehberlik edecektir.” ifadelerini kullanmıştır. “The Peer Facilitatorwillguidestudents in reflecting on theirvaluesandideals, and in developingtheirgoalsforlistening, communicating, andengagingwiththeirfellowclassmates in a waythatservicesthosegoalsandcontributestothelearningcommunity.”(www.american.edu)

Peer Counseling: Bu terimin Türkçe karşılığı, akran danışmanlığıdır. Günümüzde ABD’de birçok lise verdiği hizmeti ifade ederken akran danışmanlığı (peercounseling) terimini kullanmaktadır. Ayrıca Amerikan kolejlerinde akran danışmanlığı programlarında görev alan öğrenciler için akran danışmanı (peercounselor)  ifadesi kullanılmaktadır.

       ABD’de bulunan BarstowHıgh School yürüttüğü Akran Danışmanlığı (Peer Counseling) programından bahsederken: “Akran Danışmanlığı Programı, akran danışmanlarının akranlarına danışmanlık destek hizmetleri sunmaları için tasarlanmıştır. Programın temel amacı, zorluk çeken öğrencilere önleme, müdahale ve sevk hizmetleri sağlamak için etkili bir araç olmaktır.” ifadelerini kullanmıştır. “The Peer Counseling Program is designedforpeercounselorstooffercounselingsupportservicestotheirpeers. The main goal of the program is to be an effectivetoolforprovidingprevention, intervention, andreferralservicestostudentsexperiencingdifficulties” (barstow.k12.ca.us).

      ABD’de bulunan Kent Okulu yirmi yılı aşkın bir süredir Kent’in başarılı bir Akran Danışmanı programının var olduğunu ve birçok Akran Danışmanının aynı zamanda yeni kayıtlı öğrenci gruplarıyla yakından çalışan, öğretim yılının başında destek ve tavsiye sağlayan oryantasyon liderleri olarak hizmet verdiğini ifade etmektedir. “Formorethantwentyyears, Kent has had a thriving Peer Counselorprog-ram. Many Peer Counselorsalsoserve as orientationleaders, workingcloselywithgroups of newlyenrolledstudents, providingsupportandadvice at thebeginning of theschoolyear” (www.kent-school.edu).

       Akran danışmanlığı özünde akranların yardım etme sürecine girmesidir. Ancak burada yardımın amacı, hedef kitlesi, yardım sürecine giren akranların seçimi ve eğitimin niteliği hizmetin tanımlanmasında farklılık göstermektedir.

Hedef Kitle: Yardım hizmeti sunulmak istenilen grup.

Amaç: Hedef kitleye verilmek istenilen yardım hizmetinin konusu burada belirlenir. Hedef kitlenin hangi ihtiyaçları veya hangi sorunları ele alınacaktır? Bu soruların cevabı uygulamanın adını ve niteliğini belirleyecektir.

Yardım Sürecine Dâhil Olan Akranlar: Hedef kitlenin ihtiyaçlarına/sorunlarına yardım etme sürecinde görev alacak kişilerdir. Yardım sürecine dâhil edilen akranların istenilen görevi yerine getirmeye uygun kişilerden seçilmesi önemlidir. Uygulamanın amacı doğrultusunda yardım hizmeti sunacak akranların seçimi uygun kriterlere göre belirlenecektir. Burada belirlenen akranlardan istenilen görevler uygulamanın niteliğini ortaya koyduğu gibi unvanlarının ne olacağını da belirlemektedir. (akran danışmanı, akran eğitmeni, akran arabulucu vb.)

Eğitim: Hedef kitlenin ihtiyacına yönelik yardım hizmeti verecek akranlara verilir.

2. Akran Temelli Uygulamalar

      Akran danışmanlığı ile ilgili yapılan araştırmada karşılaşılan, aşağıda kısa bilgiler verilen uygulamalar, akran temelli uygulamalar olarak gösterilmektedir.

• Peer Tutoring – Akran Öğreticiliği: Hedef kitlenin ihtiyacı akademik yönden yardım almak ise ve belirlenen akranların bu yönde eğitim almalarını sağlayıp yardım sürecine dâhil olması sürecine denir. Öğrencilerin birbirine yardım ettikleri ve öğreterek öğrendikleri bir öğretim yöntemidir.
• Peer Education – Akran Eğiticiliği: Eğitim almış ve istekli genç insanların akranları ile birlikte gerçekleştirdikleri, gençlerin bilgi, tutum, inanç ve beceri yönünden gelişmesi ve kendi sağlıklı koruma bilincini kazanmalarını amaçlayan, resmi olmayan ya da programlanmış eğitimsel etkinlikler olarak tanımlanmıştır. Günümüzde akran eğitimi dünya çapında, HIV/AIDS ile savaş ve üreme sağlığı programlarında yaygın olarak kullanılmaktadır.
• Peer Mediation – Akran Arabuluculuğu: Hedef kitlenin ihtiyacı kişilerarası anlaşmazlıklarında yapıcı bir çözüme kavuşmaksa ve belirlenen akranlar bu yönde eğitim alıp yardım sürecine dâhil olması sürecine akran arabuluculuğu denir. Kişilerarası anlaşmazlıkları barışçıl yönden çözmekle görevli kişiler, akran arabulucu (peermediator) olarak tanımlanır.
• Special Friends – Özel Arkadaş: Hedef kitle, kendini yalnız ve dışlanmış hisseden kişilerden oluşuyor ve bir başkasının desteğine ihtiyaç duyuyor ise belirlenen akranlar bu yönde eğitim alıp yardım sürecine dâhil olmaktadır. Sözü edilen hedef kitleye yakın yardım ve arkadaşlık ilişkisi sunan akranlara da özel arkadaş denir.
• Peer Guidance – Akran Yol Göstericiliği: Yeni gelen, tecrübe sahibi olmayan, zayıf durumda olan hedef kitlenin yaşantılarını daha kolay ve sorunsuz çözmeleri ihtiyaçlarına yönelik eğitim almış tecrübeli güçlü pozisyonda olan akranları tarafından yardım alma sürecidir. Burada hedef kitlenin söz konusu ihtiyaçlarına yardım eden akranlara akran yol gösterici (peerguiding) denilmektedir.Akran yol göstericiliği uygulaması, öğrencilerin genellikle yeni geldiği ortama uyum sağlaması ve içinde bulunulan sistemi daha iyi anlaması için yapılmaktadır.
• Peer SupportGroups – Akran Destek Grupları: Benzer sorunlar yaşamakta olan hedef kitleye, profesyonel olmayan ancak sorunlara yönelik eğitimden geçmiş akranlar eşliğinde grupla psikolojik danışma yaptıkları bir uygulamadır.Benzer sorunlar yaşamakta olan öğrenciler, ruh sağlığı uzmanı olmayan bir gönüllü yetişkin ya da daha büyük öğrenci liderler eşliğinde grupla psikolojik danışma yaşantısı geçirmektedirler. Bu nedenle uygulama, grupla psikolojik danışma ilkelerine göre yerine getirilmektedir. Öğrenciler uygulama sayesinde sorunlarına çözüm arama, destek alma ve destek verme, başkalarını sorunlarını görme ve yalnız olmadığını hissetme şansına sahip olmaktadırlar.
• Peer Mentoring – Akran Mentorluğu: Eğitim, öğrenim ve gelişimi amaçlayan bir yardımlaşma ve paylaşma ilişkisidir. Bu tür bir ilişkide mentor (deneyimli ve uzman kişi) kendisinden daha az deneyimli kişinin (mentee) verimliliğini ve başarısını artırması için gereken bilgi, beceri, yetenekleri ve yaşantıları kazanması amacıyla ona her yönden yol gösteren, destek olan, zamanını, bilgisini ve çabasını bu amaç için harcayan, akıl hocalığı yapan kişiye denir. Mentorluk, bir çeşit usta çırak ilişkisidir. Bu terim yetiştiricilik olarak da tanımlanabilir ve uzun bir süreci kapsar. Ayrıca hedef kitle (mentee) ile yardım veren kişiler (mentor) arasında yaş farkı fazladır. Başka bir ifade ile yardımı veren kişiler ile yardım hizmeti alan kişiler genel olarak aynı gelişim döneminde değillerdir.

3. Akran Danışmanlığı Nedir?

      Litaratürde, Akran danışmanlığının sözünü ettiğimiz diğer akran temelli uygulamaları içinde barındıran daha geniş bakış açısına sahip bir uygulama olduğundan bahsedilmiştir. Hedef kitlenin ihtiyaçları ismi geçen akran temelli uygulamalardan birden fazlasını oluşturabilir. Örneğin hedef kitlenin uyum sorunları, akademik zorlukları, yaşadığı kişisel-sosyal sorunların çözümü gibi farklı konulardaki ihtiyaçların hepsine birden yardım etme amacıyla gerçekleştirilen bir çalışma ancak akran danışmanlığı olarak adlandırılabilir. Ayrıca akran danışmanlığı, kişisel sorunların çözümü için yapılan bire bir ve yüz yüze yapılan sorun çözme amaçlı görüşmeleri de kapsamaktadır. Bu nedenle akran danışmanı olacak kişilere verilecek eğitim farklılık gösterecektir.

Akran Danışmanlığı; belirli kriterlere göre seçilen, hedef kitlenin ihtiyacına yönelik eğitim verilen profesyonel olmayan kişilerin/akranların, hedef kitleye sınırlı yardım sundukları hizmettir (Taşpınar, 2020).

Uzmanlara Göre Akran Danışmanlığı:

     “Kişisel, sosyal ve akademik konularda akranlarına yardım etmeleri için seçilen kişilerin, başka bir deyişle akran danışmanların, yardım becerileri ile ilgili eğitim gördükleri ve eğitim sonrasında sundukları yardımla ilgili süpervizyon aldıkları bir süreç” olarak tanımlanmaktadır (Myrick, Highland, ve Sabella 1995, Akt. Aladağ, Tezer, 2007).

     Belli ölçütlere göre seçilerek temel yardım becerilerinin öğretildiği eğitim programına katılan ve eğitim sonrasında akran danışmanlığı hizmetini sunanlara “akran danışman”, bu hizmetten yararlananlara da “akran danışan” denmektedir. Akran danışmanlığı yoluyla akran danışmanlar akranlarına onların düşünce ve duygularını anlamalarını sağlama, yaşadıkları sorunun çözümüne yönelik alternatifleri açığa çıkarma, onlara destekleyici bir ilişki sunma ve onların kendi çözümlerini bulmalarını kolaylaştırma amacıyla yardımcı olmaya çalışmaktadır (Myrick, Highland ve Sabella 1995, Akt. Aladağ, Tezer, 2007).

      Akran danışmanlığı her yaş grubunda ve farklı kurumlarda uygulanan bir programdır ancak en yaygın olarak eğitim sistemi içinde kendini göstermiştir. Eğitim sisteminde rehberlik hizmetlerinin bakış açısıyla baktığımızda akran danışmanlığı, gelişimsel rehberlik modeli ile öne çıkmış müdahalelerden birisidir. Gelişim psikolojisinin ortaya çıkışı ile birlikte insanının gelişimini açıklayan kuramcıların söylemleri ile eğitimde gelişimsel rehberlik anlayışı benimsenmiştir. Gelişimsel rehberlik anlayışının var oluşunu sağlayan gelişim psikolojisi ve akranın yaşam sürecindeki etkili rolü akran danışmanlığını ortaya çıkarmıştır.

     Gelişimsel rehberlik modeli, okuldaki tüm öğrencilere ulaşmayı ve her gelişim dönemindeki öğrencilerin deneyimler kazanmasını sağlayarak öğrencilere gelişmeleri için yardımcı olmayı hedeflemektedir. Psikolojik danışman başına düşen öğrenci sayısının fazla olması nedeniyle bütün öğrencilere ulaşma hedefinde olan gelişimsel rehberlik modelinde öğretmenlere ve öğrencilere ihtiyaç duyulmuştur. Öğretmen ihtiyacına yönelik müşavirlik(sınıf rehber öğretmenliği) müdahalesi, öğrenci ihtiyacına yönelik de akran danışmanlığı müdahalesi oluşturulmuştur.

Gelişimsel Rehberlikte 5 Ana Müdahale

Doğrudan Müdahaleler

1. Psikolojik danışma
2. Sınıf rehberliği

Dolaylı Müdahaleler

1. Konsültasyon (müşavirlik)
2. Koordinasyon
3. Akran yardımcılığı (danışmanlığı)

        Gelişimsel rehberlik hizmetlerinde müdahale alanında, dolaylı müdahalelerden biri Akran Danışmanlığıdır.  Gelişimsel rehberlik modelinin akran danışmanlığı müdahalesinde psikolojik danışmanlar akran danışmanlığı programının koordinasyonundan ve akran danışmanlarının eğitiminden sorumlu tutulmuştur.

       Gelişimsel rehberlik anlayışının en önemli temsilcilerinden olan Myrick’e (1997) göre gelişimsel model, okuldaki bütün öğrencilere ulaşmaya çaba harcar. Bunun için okuldaki bütün personelin işbirliği yapması gerekir. Herkesin birlikte çalışarak bilgileri, fikirleri, amaçları vb. paylaşması gerekebilir. Genellikle psikolojik danışmanlar bunlar için koordinatör rolünü üstlenirler. Ayrıca Myrick (1997), koordinasyon müdahalesine girebilecek aktivitelerden bahsederken akran yardımcılığı (danışmanlığı) programının koordine etme için “psikolojik danışmanlar hem akran yardımcısı (danışmanı) eğitimcisi hem de bu projenin koordinatörüdür” (Nazlı 2019). şeklinde açıklama getirmiştir.

4. Türk Milli Eğitim Sisteminde Akran Danışmanlığı

       Akran danışmanlığı tarihsel süreçte bahsedildiği üzere birçok farklı grup ve ortamda var olmuş ancak en yaygın olarak eğitim sistemi içinde kendini göstermiştir.

      Türk Milli Eğitim sistemine bir kavram olarak 1950’lerde giren ve 1970’lerden itibaren uygulamaya geçirilen rehberlik hizmetleri uzun yıllar gelenekselbir yapı ve anlayış içinde sürmüştür.  Ancak 2000’li yıllara doğru alan uzmanları “Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımı’nı gündeme getirmiş ve bu konudaki çalışmalar eğitim sistemindeki uygulamalara da yön vermiştir (Yeşilyaprak, 2020).

      2001 yılında yürürlüğe giren 24376 sayılı Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği’nin 15. maddesi, direkt olarak akran danışmanlığı müdahalesini ifade etmese de akran danışmanlığına zemin hazırlayıcı ifadelerde bulunmuştur (MEB, 2001, s.6):

Öğrencilerin Katılımı

Madde 15-“Eğitsel ve mesleki rehberlik çalışmalarında öğrenciler için; sorumluluk üstlenmek, gönüllülüğü artırmak, akran dayanışmasını desteklemek ve çalışmaların verimini artırmak amacıyla etkinliklerin düzenlenmesi ve uygulamasında gerekli koşullar hazırlanır, öğrencilerin katkıve katılımlarısağlanır.”

     Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği zaman geçtikçe güncellenerek bazı maddelerine gelişimsel rehberlik anlayışını yansıtan kavramlar eklemiştir.

      2005–2006 Eğitim-Öğretim Yılında gerçekleştirilen ihtiyaç analizi sonuçları doğrultusunda ilköğretim ve ortaöğretim kurumları sınıf rehberlik programı hazırlanmış ve 2006-2007 Eğitim-Öğretim Yılında uygulamaya konulmuştur.

     Gelişimsel rehberlik modelinin müdahale alanında olduğu öngörülen akran danışmanlığının, Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliğinde kendisinden dolaylı olarak bahsedilmiş olsa da Türk Milli Eğitim sisteminin her kademesinde olduğunu söylemek maalesef mümkün değildir.

5. Ortaöğretimde Neden Akran Danışmanlığı?

      Ülkemiz eğitim sisteminde akran danışmanlığının görüldüğü yerler, bazı üniversitelerle sınırlı kalmıştır. Yapılan araştırmada, üniversitelerdeki akran danışmanlığı programının olumlu sonuçlar getirdiği görülmüştür. Peki, akran danışmanlığı ortaöğretim için uygun mudur? Akran danışmanlığı ortaöğretim öğrencileri için ihtiyaç mıdır? Ortaöğretimde akran danışmanlığı gerekli midir?

    Şimdi bu soruları yanıtlama zamanı. Soruların cevapları ifade edildikçe akran danışmanlığının ortaöğretimde varoluş hikâyesinin amaçları daha net anlaşılacaktır.

• Ergenlik Dönemi ve Akran Etkisi

      İnsan yaşamı boyunca sürekli bir gelişim ve değişim içindedir. Ergenlik dönemi, bireyin gelişim sürecinin belki de en önemli evresini oluşturur. Genel olarak 12-20 yaş arası ergenlik dönemi olarak adlandırılır. Ergenlik, bireyde çocuksu tutum ve davranışlarının yerini yetişkinlik tutum ve davranışlarının aldığı, cinsiyet yetilerinin kazanıldığı bir dönemdir. Bu dönemdeki bireyler çocukluktan yetişkinliğe giden yolda gözle görülür bir değişim gösterirler. Ergenlik bireyin kendisi olmayı öğrendiği, kendisini tanıma ve tanımlama becerisini kazandığı, kendisine toplumsal bir değer ve rol biçtiği oldukça çalkantılı bir dönemdir. Akran, benzer yaş grubundaki bireyleri ifade eden bir kavramdır. Ergenlik dönemi içindeki bireyler için akran adı verilen yaşıtlarından oluşan arkadaş grupları özellikle ergenlik döneminde ergenin yaşamında önemli bir yer tutmaktadır. Yapılan araştırmada araştırmacıların bir kısmı insanın ergenlik döneminde de en çok ebeveynlerinden etkilendiğini söylese de birçok araştırmacı ergenlik dönemindeki akran etkisinin ebeveynlerden daha fazla olduğunu kabul etmektedir.

      Ergenlik döneminde olan bireyler duygu ve düşüncelerini yakın çevresi ile paylaşmak ihtiyacı duyarlar. Sosyal ilişkilerin gelişmesi, kendini ifade etme ve kendini akran grubuna ait hissetme ergenin sosyal gelişimi açısından önemlidir. Bu anlamda çeşitli akran-arkadaş grupları oluşur. Ergen kendini yalnız hissetmemek veya güvende hissetmek adına arkadaş gruplarına girmek ister.

       Ergenlik dönemindeki bireylerin büyük çoğunluğu yaşları itibariyle eğitim sisteminin içinde yer almaktadır. Okul içinde akranları ile bir arada yaşayan ergenler bu sebeple akran gruplarına çok daha rahat ulaşma imkânına sahip olmaktadır. Ergenlerin tutum ve davranışlarındaki değişimler akran grubuna katıldıktan sonraki tavır ve alışkanlıkları dışarıdan daha kolay gözlenmektedir. Okul süresince bir arada zaman geçiren ergenler arasında akran baskısı/zorbalığı görüldüğü yerler vardır. Kendinden daha güçsüz olduğu düşünülen akranına baskı yoluyla isteklerini yerine getirmesini isteme davranışı akran ilişkilerinin getirdiği sonuçlardan bir tanesidir. Akran grupları içinde zorbalığa maruz kalma, aşağılama, küfür etme, fiziksel istismar uygulama gibi şekillerde de olabilir. Dolayısıyla ergenlik dönemindeki bireyin akranları ile olan ilişkisi ergenin tutum ve davranışlarını şekillendirecek, değiştirecek hatta alışkanlıklar kazanmasına veya şiddete maruz kalmasına neden olacak ölçüde önemlidir.

       Ortaöğretim kurumlarında akran danışmanlığı uygulamasının gerçekleştirilmesinin gerekçelerinden biri olan ergenlik dönemi ve akran etkisi, ergenlerin her zamankinden çok akran etkisine açık olması, dolayısıyla akranları tarafından sunulan olumlu ve olumsuz örnekleri almaya daha yatkın olmasıdır.

• Okula Uyum Sağlama

         İlk sekiz yılı yani ilköğretimi tamamlamış öğrenciler, sınava girmekte ve aldıkları puanlar ölçüsünde liselere yerleştirilmektedir. Bu nedenle bazı öğrenciler ikamet ettikleri şehirden uzaklaşıp yeni kayıt yaptırdığı lisede eğitim hayatına devam etmek için ailesinden ayrılmak zorunda kalmaktadır. Pek tabi ailesinin yanında ikamet ettiği şehirde bulunan lisede de eğitim hayatına devam eden öğrenciler vardır. Herkes, ailesinin yanında eğitim hayatına devam eden öğrenciler kadar şanslı olmamaktadır.

     İlköğretimi tamamlayan öğrencilerin her birinin ikamet ettiği şehirde lise olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu sebeple kimi öğrenciler liseye geçtiklerinde ya yurtta kalmak zorunda kalıyor ya da taşımalı eğitimle ikamet ettikleri yerden liseye gidiş geliş yapmak zorunda kalıyor. Eğitim şüphesiz her Türk gencinin hakkıdır. Bu nedenle şartlar kimi öğrenciler için diğer öğrencilere göre zor olsa da ilköğretim sonrası eğitim için Milli Eğitim Bakanlığı elinden geleni yapmaya çalışmaktadır. Liselere geçen öğrenciler için yurtlar sunulmakta, ikamet edilen yeri uzak olan öğrenciler için taşımalı eğitim yoluna başvurulmaktadır. Ortaöğretime geçiş yapan ve okula gidiş gelişi farklı şekillerde de olsa eğitime devam eden her öğrenci için okulun birinci sınıfı yani 9.sınıf kolay değildir.

      UNICEF’in desteği ile MEB tarafından “Ortaöğretimde sınıf tekrarı ve okul terk sebepleri” ve “14-18 yaş grubunda olup örgün eğitim dışında olan çocukların eğitim ve çalışma durumları ile ihtiyaçlarının belirlenmesi” araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmalardan elde edilen bulgulara göre, sınıf tekrarı yapan öğrencilerin %74’ü 9.sınıf öğrencileridir.  Ve 9.sınıfta okul terk edenlerin oranı % 28’dir.

      Bu araştırma kapsamında yapılan görüşmelerde bir öğrenci ve öğretmenin okula uyum sağlama ile ilgili ifadelerinden seçilen örnekler aşağıda yer almaktadır:

“İlk iki ay okula alışamadım herkes ilk günden arkadaş buldu, ben bulamadım hem onun sıkıntısı…”(Öğrenci)

“Uyum sorunu ve aile problemleri… Sevdiklerinden ve çevresinden ayrılmak bir dönemlik de (dokuzuncu sınıfın ilk dönemi) olsa öğrencinin performansını etkilemektedir…”(Öğretmen)

     Özellikle, ilköğretimden beraberinde getirdiği sosyal çevresi olmayan öğrenciler daha somut ifade ile geçmişten tanıdığı arkadaşı 9.sınıfta yanında olmayan öğrenciler bu durumdan daha çok etkilenen öğrencilerdir. Bu süreçte kendini yalnız hisseden öğrenciler, okulun başında zorlanacak, okula dahi gelmek istemeyecektir. Okulun başladığı ilk aylarda sınıf değişikliği talepleri çoğunlukla 9.sınıf öğrencilerden gelmektedir. Genellikle bunun nedeni ilköğretimden tanıdığı bir arkadaşı ile aynı sınıfta olma isteği, kendini yalnız hissetme, sosyal çevre kazanamama korkusu ve akran desteği arama çabasıdır. Okulun ilk zamanlarında kendine sosyal çevre kazanamayan öğrencilerin uyum süreci uzun sürecek bununla birlikte birçok sorunla karşı karşıya kalacaktır.

      Okul psikolojik danışmanı koordinesinde yürütülen uyum programında akran danışmanlığı, psikolojik danışmana yardımcı olacak akran danışmanlarının olmasını sağlayacaktır. Böylece yardım gereksinimine ihtiyaç duyan dokuzuncu sınıf öğrencilerin okulun içinden, aynı gelişim dönemini paylaştığı akranlarından yardım alması söz konusu olacaktır.

       Bu noktada akran danışmanlığı uygulaması, üst sınıflardan belli eğitim sonrası iletişim becerileri kazanmış akran danışmanları, 9.sınıf öğrencilerinin okula uyum sağlama sürecine olumlu katkılar sağlayacaktır. Akran danışmanlığı, 9.sınıfa yeni başlamış ve sosyal çevre kazanamamış öğrencilere akran danışmanları ile destek sağlanacaktır. Okula yeni başlamış öğrencilerin kendini yalnız hissetmelerinin önüne geçilmiş olacak, akran danışmanlığı ile 9.sınıf öğrencilere yine akranlarından oluşan akran danışmanları arkadaşlık yapacak okula uyum sağlamalarını kolaylaştıracaktır.

• Akademik Sorunlar

      İlköğretimden sonra lisede dersler daha ayrıntılı hale gelmektedir. İlköğretimde öğrenciler sosyal bilgiler olarak gördüğü tek bir ders lisede tarih, coğrafya, felsefe, psikoloji vs. şeklinde ayrıştırılarak birçok derse dönüşmektedir. Yine ilköğretimde fen bilgisi adı altında tek bir ders gören öğrenciler liseye geçtiklerinde fizik, kimya ve biyoloji olarak adlandırılan branşlarla karşı karşıya kalmaktadır. Ders sayılarının artması ile gelen akademik sorunlar 9.sınıf öğrencilerin kaygı seviyelerini artırmaktadır. Derslerin ayrıntılı hale bürünmesi, ders saatlerinin artması ve farklı birçok öğretmenle tanışmaları okula yeni başlayan öğrenciler açısından akademik yönden zorlayıcı unsurlar olarak görülmektedir.

     9.sınıf öğrencilerin henüz alan seçimi yapmadıkları için ilgili ve yetenekli olduğu derslerin dışından da sorumlu olmaları akademik anlamda zorluk yaşamalarına neden olmaktadır. Sözel alanda ilgili ve yetenekli olduğunu varsaydığımız 9.sınıf öğrenciler, okulda 2 yıl boyunca fizik, kimya, biyoloji gibi alan seçimi sonrası sorumlu olmayacağı derslerde başarısız olabilmektedir. Sayısal alanda ilgili ve yetenekli olduğunu varsaydığımız 9.sınıf öğrenciler ise 2 yıl boyunca tarih, coğrafya, felsefe gibi alan seçimi sonrası sorumlu olmayacağı derslerde başarısız olabilmektedir.

      Ortaöğretimde 9.sınıf öğrencilerin genelinde, ders notlarında bir düşme yaşanmaktadır. İlköğretim derslerine oranla lisedeki ders notları daha aşağı seyretmektedir. Sınıf tekrarına kalma korkusu ile birlikte 9.sınıf öğrencilerin akademik durumu ilköğretimdeki profilden uzaklaşmaktadır. Her öğrenci için benzer senaryolar gerçekleşir diyemeyiz elbette. Ancak, genel olarak 9.sınıfta eğitim öğretime devam eden öğrencilerin, ilköğretimde aldığı ders notları 9.sınıfta aldığı ders notlarına göre daha yüksektir. 100 puan üzerinden ilköğretimde 80-90 puan alan öğrenciler artık 9.sınıfta 100 puan üzerinden 30-40 puan almaya başladıklarında başarısız olma korkusu ile karşılaşmaktadır. Aileler bu süreçte alışık olmadığı akademik durum karşısında şaşkın, bazense kızgın olabilmektedir. Bu aşamada, gerekli telkini alamayan öğrenci birçok sorunla karşı karşıya kalmaktadır.

     Akran danışmanlığı, okula yeni başlayan ve akademik zorluklar yaşayan öğrencilere derslerinde yardımcı olan akran danışmanlarının var olmasını sağlayacaktır. Bu yardım sürecinde akran danışmanları 9.sınıf öğrencilerin akademik mücadelelerinde yol göstericiliği yapacaktır. Akran danışmanları, aynı derslerden geçmiş, aynı öğretmenleri dinlemiş ve 9.sınıfı akademik başarıyla tamamlamış öğrencilerdir. Bu anlamda tecrübelerini, 9.sınıfta akademik zorluklar yaşayan öğrenciler ile paylaşacak onların bu zorlukları atlatmalarına yardımcı olacaktır. Hangi derse nasıl çalışılmalı, hangi konulardan daha çok soru ile karşılaşacakları gibi daha ayrıntılı dipnotlar 9.sınıf öğrencilerle akran danışmanları sayesinde buluşacaktır. Akran danışmanlığı, 9.sınıf öğrencilerin akademik başarılarının artması noktasında katkı sağlayacaktır.  Akran danışmanlığı ile 9.sınıf öğrenciler, derslerle ve derslerine giren öğretmenlerle ilgili merak edilen soruları hızlı bir şekilde akran danışmanlarından öğreneceklerdir. Böylece akran danışmanlığı ile 9.sınıf öğrenciler üzerinde akademik açıdan yaşanan kaygı bozuklukları en aza indirilmeye çalışılacaktır. Ayrıca akran danışmanlığı ile akademik zorluklar neticesinde ciddi ruhsal sorunlar yaşayan öğrencilerin rehberlik servisine yönlendirilmesi sağlanıp daha yakından takipleri sağlanmış olacaktır.

     Ortaöğretim kurumlarımızda doğru yöntemlerle uygulanan akran danışmanlığı, ülkemiz lise öğrencilerinin okulu bırakma, çekingenlik, yalnızlık, akademik zorlanma, okul korkusu, akran baskısı ve zorbalık gibi sorunlara karşı önleyici bir rol üstlenecektir.

• Okul Rehber Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı

      Ortaöğretimde görev yapan okul rehber öğretmenin öğrenci sayısının da fazla olduğu göz önüne alındığında ciddi anlamda iş yükünün olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ortaöğretimde görevli bir psikolojik danışman, okuldaki bütün öğrencilerin yaşadığı kişisel sosyal sorunların çözümünde yardımcı olmakla görevlidir. Okulun başladığı andan itibaren okula yeni başlayan öğrenciler için oryantasyon sürecini yürütme, okula uyum ile ilgili sorunlar yaşayan öğrencilere yardımcı olma, okulu tanıtma, yaşanabilecek disiplin sorunlarına karşı önlem ve tedbir alma, öğrencileri tanımaya yönelik çalışmalar yapma, sağlık sorunları olan öğrencileri, psikolojik danışmaya ihtiyacı olan öğrencileri belirleme, bireysel görüşmeler yapma, akademik anlamda başarılı olmalarına yardımcı olmak için konferanslar/seminerler verme ve daha bir çok yapması gereken faaliyetleri vardır. Tüm bu saydıklarım sadece 9.sınıf öğrenciler için okul başlar başlamaz yapılacak işler arasında olanlardır.

     Okulda okul rehber öğretmenin sorumluluğunda olan görev alanının içinde yapması gereken daha çok çalışmalar vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Bağımlılıkla mücadele kapsamında yürütülen çalışmalar
• Psikososyal müdahale hizmetleri
• Sınava hazırlanan öğrencilere bilgilendirme/motivasyon etkinlikleri
• Verimli ders çalışma faaliyetleri
• Sosyal etkinlikler
• Aile eğitimleri
• Müşavirlik hizmetleri
• Disiplin değerlendirme raporları
• Toplantılar, seminerler
• Grup rehberliği, bireysel görüşmeler
• Veli görüşmeleri, ev ziyaretleri
• Alan seçimi, meslek tanıtma
• Tercih danışmanlığı
• Kültürel geziler, kurum ve kuruluşlarla işbirliği
• Daha birçok eğitsel, mesleki ve kişisel sosyal rehberlik hizmetleri… Okul rehber öğretmenini bekleyen çalışmalardan bazılarıdır.

        Akran danışmanlığı, bu kadar yoğun iş yükünün altında okul rehber öğretmeninin iş yükünün azda olsa hafiflemesine yol açacaktır. Okullarımızda hizmet veren rehberlik servisinin iş yükünün hafiflemesinde akran danışmanlığı gibi uygulamaların varlığı gereklidir. Okul rehberlik servisi ile koordine işleyen bu uygulama okul rehber öğretmenine yardımcı olacak akran danışmanları vermektedir. Dolayısıyla okul rehberlik servisi görev ve sorumluluklarını yerine getirirken kendisine yardımcı olacak eğitimli yardımcılara ulaşmış olacaktır.

      Psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde zaman ve enerji tasarrufu sağlayacaktır. Akran danışmanlığı uygulaması ile akranlar, akran danışmanı olarak okulun işleyişine dâhil edilecektir. Akran danışmanlığı uygulaması sayesinde okul psikolojik danışmanının çalışma alanı desteklenecektir. Öğrencilerin rehberlik servislerine erişimlerini kolaylaştıracak, psikolojik danışmanla öğrenciler arasında bir köprü oluşturmuş olacaktır.

SONUÇ

      İlköğretimden sınav sistemi sonucu elde ettiği puana göre ortaöğretim kurumlarına yerleşen öğrenciler, okula uyum sağlamada zorluklar çekmektedir. İlköğretimde görülen derslerin ayrıntılı bir hale bürünmesi, birçok yeni dersle tanışmaları, ilköğretimden farklı görev ve sorumlulukların beraberinde gelmesi birçok kişisel ve sosyal sorunlar getirebilmektedir. Ayrıca ergenlik dönemi sorunları ile baş etmeye çalışan öğrenciler bu sorunlarının üstesinden gelmek adına yardımı her zaman akranlarından almak istemektedir. Bu anlamda ortaöğretime yeni başlayan öğrencilerin okula uyum sağlamalarını kolaylaştırma ve kişisel-sosyal sorunlarını çözmesinde kendilerine destek olmak amacıyla akranlarından yardım almayı sağlayan akran danışmanlığı uygulaması gerçekleştirilmelidir. Ortaöğretimde akran danışmanlığının okula yeni başlayan öğrencilerin okula uyum sağlamalarını kolaylaştıracaktır. Okula yeni başlayan öğrenciler, okula uyum sürecinde akran danışmanları ile sosyal ilişkiler kuracaktır. Akran danışmanlığı uygulamasının sunduğu fırsatlar, okula yeni başlayan öğrencilerin okula gelmeden önceki önyargılarının değişmesinde etkili olacaktır. Okula yeni başlayan öğrencilerin sosyal çevresi akran danışmanlığı uygulaması ile genişleyecek, akran danışmanları bu öğrenciler için bir arkadaş olacaktır. Ortak sorunlar yaşayan dokuzuncu sınıf öğrenciler, okulu ve öğretmenleri tanımaya yönelik sorularına her zaman cevap bulabileceği akran danışmanları ile okulda kendilerini daha rahat hissetmeye başlayacaklardır. Tüm bu etmenler akran danışmanlığı uygulamasının ortaöğretime yeni geçmiş öğrencilerin okula uyum sağlamalarına yardımcı olan bir uygulama olduğunu göstermektedir.

       Akran danışmanlığı uygulaması ile akran danışmanlarının okul, dersler ve öğretmenler ile ilgili deneyimleri, akran danışmanlığı uygulamasından yararlanan öğrencilerle paylaşılacaktır. Akran danışmanlarının bu konularla ilgili paylaşımları, tecrübelerini uygulamadan yararlanan öğrencilere aktarmaları dokuzuncu sınıf öğrencilerin okulla, derslerle ya da öğretmenlerle ilgili korkularından uzaklaşmasına yardımcı olacaktır. Buna benzer endişe ve korkuları üzerinden atan öğrencinin akademik başarısı artacaktır. Okulda uzun süre geçirmeden kısa zamanda derslerine giren öğretmenleri daha iyi tanıma fırsatı yakalamış olacaklardır.

      Ortaöğretim öğrencilerinin ergenlik dönemi içerisinde olmaları sebebiyle akran etkisine en açık dönemde olduğu tartışılmazdır. Dolayısıyla bu dönemdeki öğrencilerin yaşadığı genel sorunlara yönelik desteği çoğu zaman arkadaş çevresi sağlamaktadır.   ‘Gerçekte, herhangi bir günde aldığımız yardımın ancak çok küçük bir bölümü profesyonel danışmanlar tarafından sağlanır. Genellikle de işin yükünü barmenler, kuaförler gibi kişilerden oluşan gayri resmi danışmanlar çeker. Zor zamanlarda arkadaşlar birbirine yardım eder. Yaşamda karşılarına çıkan sorunlarla boğuşan çoğu kişi bu gayri resmi kaynaklardan yardım etme arayışı içine girer’ (Egan, 2011).

       Bu penceren bakarak düşündüğümüzde belli bir eğitim sürecinden geçmiş ve okulun psikolojik danışmanı ile birlikte hareket eden akran danışmanlarının sağlayacağı destek, sorun yaşayan kişinin kendi arkadaş çevresinin sağladığı destekten daha sağlıklı olacaktır. Yani profesyonel destek alması gerektiği zaman öğrenciyi yönlendirecek, doğru iletişim ile ilgili eğitimli bir akran danışmanı ile sorunlarını paylaşan öğrenciler, kendi arkadaş çevresinden daha doğru bir yardım sürecine girmiş olacaktır.

mtaspinar01@gmail.com

KAYNAKLAR

Aladağ, M. & Tezer, E. (2007) “Akran Danışmanlığı Nedir? Ne Değildir?” Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, c.3, Sayı: 27, s.s 139-152.

Egan, G. (2011). Psikolojik Danışma Becerileri The Skilled Helper. (Çev. Yüksel, Ö.)Kaknüs Yayınları, ss 20.

Milli Eğitim Bakanlığı (2001) “Rehberlik ve Psikolojik Danışma Yönetmeliği” Sayı: 24376.

Milli Eğitim Bakanlığı (2017) “Ortaöğretime Uyum Programı Uygulama Klavuzu: Uyum Etkinlikleri”

Myrick, R. D. (1997) “DevelopmentalGuidanceandCounseling: A PracticalApproach” (3rd ed.), MN: Educational Media Corporation, Minneapolis.

Nazlı, S. (2019) “Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Programı” Anı Yayıncılık, Ankara.

Yeşilyaprak, B. (2020) “Eğitimde Rehberlik Hizmetleri” Nobel Yayıncılık, Ankara.

Taşpınar, M. (2020) “İnsanı Anlama Üzerine Akran Danışmanlığı Ortaöğretimde Varoluşu” Akademisyen Kitapevi, Ankara.

www.american.edu

barstow.k12.ca.us

www.kent-school.edu